Ipasi nesipesheli: UMntwana uThokozani Zulu

ISOLEZWE ngeMpelasonto lixoxe nokhulumela abeseka uMntwana uSimakade kaZwelithini embangweni wesihlalo sobukhosi bukaZulu, uMntwana uThokozani. UMntwana uThokozani uchaze kabanzi ngokwenza beseke uZondamagwala wachaza nangezinhlelo zabo.

Kafushane ngezizathu ezenza weseke uZondamagwala?

Mangiqale ngokuqinisekisa ukuthi kanginxenxwanga muntu ukuba ngiqoke iNgonyama uZondamagwala bese ngiyeseka. Isisekelo sesinqumo sami sokuqoka nokweseka iNgonyama uZondamagwala kuze kube manje, wukuqonda kwami isiko nomlando wobukhosi bukaZulu, ukuqonda ukuthi siyini isihlalo sobukhosi bukaZulu, nokuqonda ukuthi iNdlunkulu kaZulu iluphawu lwani esizweni sikaPhunga noMageba.

Ngisaqhubeka ngiyeseke iNgonyama ngenxa yokuthi yaqokwa ngokosiko lokufakwa esizweni nangokuba yikhanda leSilo uMdlokombane. Kumqoka ukuveza ukuthi ukufakwa esiswini sikaMntanenkosi kwanika iNgonyama isigaba.

Kangifisi ukungena emlandweni wokuthi kwakwenzenjani ukuze uZondamagwala afakwe esiswini sikaMntanenkosi. Kakuqali ngeNgonyama uZondamagwala ukuba kufakwe esiswini lowo ogcina eyiNgonyama. Kwenzeka eSilweni sasOndini sifakwa esiswini seNdlovukazi okaNsiyane, uSanguza wakwaQwabe.

Isigaba sobukhosi bakwaQwabe siyaziwa ngokomlando, uQwabe owayelanywa nguZulu, bezalwa nguMalandela. Ngokuqonda kwami, iNdlunkulu kaZulu iyisiqongo sokuvikelwa kanye nokugcinwa kosiko lukaZulu. Ngaleyo ndlela, kuseNdlunkulu lapho konke kudingeka ukuba konke kuhambe kahle ngokosiko ukuze izizwe zamakhosi zilandele uholo lweNdlunkulu oluzinze ezisekelweni eziyizo.

Ngiyaqhubeka ngiyameseka uZondamagwala ngoba waqokwa ngendlela efanele futhi uyabuqonda ubungcwele besihlalo sobukhosi bukaZulu.

UZondamagwala nimbiza ngeSilo ekubeni kukhona iSilo esihleli esihlalweni, akulona yini icala leli?

Akusilona icala. Kasiboshiwe ngani pho kuyo yonke le minyaka? Besingazi-ke ukuthi sekulicala ukumelana namanga nobuqili phezu kwesihlalo sobukhosi. Thina njengeNdlunkulu samqoka uZondandagwala ngokosiko, silandela imigudu efaneleyo. NjengeNkosana, waluhola lonke usiko mayelana neSilo okubandakanya nokuhola ihlambo liphumela esigodlweni uMdlokombane aphumela kuso.

Konke lokhu kwaqokothiswa ngokumfaka esibayeni eside, ngokwenkambo kaMdlokombane. Okudumazayo nokuxakayo wukuthi owahlonzwa ngumndeni ngokwesiko, uhulumeni uyamphika ngenxa yokungenelela kwepolitiki, amanga nobuqili.

Zingaki izindlu, noma amakhanda ezindlu zaseNdlunkulu ezeseka uZondamagwala?

Kuyangikhathaza ukuthi selokhu kwathi nhlo kukhulunywa lolu daba, seluthathwe lwaphendulwa ipolitiki. Kangazi okwezindlu ezeseka iNgonyama kungena kuphi. Ngokosiko imibuzo efanele ngethi: "Owabiza umhlangano wokuhlonza uMntwana uMisuzulu wayenalo yini lona igunya ngokosiko, hhayi ngokwepolitiki namanga". Indlu kaBhusha yayikhona yini kulowo mhlangano.

Nxa kungekho lokho akusiyo iNdlunkulu kaZulu leyo. Okuxakayo wukuthi naye uMntwana uThulani waseZibindini wazisholo yena ukuthi ukhalo lukaBhusha luzalwa yisihlalo, futhi luyisisekelo sobukhosi. Manje-ke, buyaxaka lobu bumbaxa nokuxhomondela abasaqhubeka nabo. Yebo, zikhona izindlu ezeseka ukuqokwa kweNgonyama uZondamagwala. Imiqingo yeKomiti likaMacingwane eliyingxenye yamadokodo aseNkantolo, ikuveza kahle ukumeleleka kwezindlu.

Akhona yini amakhosi eseka uZondamagwala?

Ameseka ukuthi unjani? Ngiyathemba ukuthi lo mbuzo kawusophile ukuthi nxa engekho amakhosi eseka iNgonyama uZondamagwala, ngaleyo ndlela kasiyo iNgonyama ngokupheleleyo. INgonyama iqokwa ngumndeni, uholwa ngabafaneleyo, bese yethulwa esizweni, eqhulwini lesizwe ngamakhosi aluhlaka olweseka umbuso wobukhosi bukaZulu.

Nxa ukhuluma ngolimi lwepolitiki, esingazi ukuthi lungena kanjani udaba lobuholi, yebo akhona. Maningi. Ayaxhumana futhi neNgonyama ngendlela kaNikhodimu waseBhayibhelini. Yikho-ke ukuthi angaphansi kwengcindezi kahulumeni namaqembu awo ezepolitiki.

Izindleko zasenkantolo ziphezulu, iqhamukaphi imali yokukhokhela abameli?

Kuliqiniso ukuthi izindleko ziphezulu. Kuliqiniso nokuthi asinabo abaxhasi abadla izambane likapondo. Kepha ngenxa yokuthi le mpi yethu kakusiyo eyenyama, ngekamoya futhi kusukela kuqalwa iholwa ngabaniniyo; abanikazi besihlalo, nathi siye sibone sesiliwelile izibuko, singazi nokwazi ukuthi siliwele kanjani.

Luthini uhlelo uma nigcina ningaphumeleli ezinkantolo?

Kasikwazi ukuwela ibhuloho singakafiki kulo. Kungafana nesiphicaphicwano senkukhu neqanda. Esikwaziyo wukuthi ekugcineni sizonqoba. Ubumnyama abukwazi ukunqoba ukukhanya. Kanjalo namazolo kawamelani nelanga. Abanikazi besihlalo kabakaze babe ngabaqambi manga. Siyazi ukuthi kabasoze basiholela Ophathe. Ngiyakholwa wukuthi nakulokhu basophe ukusikhumbuza ukuthi le mpi ingeyabo. Nalapho inqotshwa masingazishayi isifuba.

Kukhona abaphakamisa uMntwana uBuzabazi, kuthini ukuphawula kwakho?

Kanginakho ukuphawula ngalokho. Hleze kungakuhle lo mbuzo uqondiswe kwabakhuluma ngebizo lakhe. Kulula kimi ukukhuluma ngokuhlonzwa kukaZondamagwala ngoba ngikuqonda kahle ukuthi wahlonzwa kanjani ngokwesiko.

Njengamanje yisiphi isigodlo uZondamagwala akuso "njengombusi wesizwe"?

UZondamagwala uzobusela kusiphi isigodlo ngoba umhlaba wonke uyazi ukuthi mhla ka-16 Septhemba 2022 iNgonyama yaphuma ngentuba ngenxa yethimba lamaphoyisa ayekhishwe nguhulumeni ukuba izosocongwa? Nanamuhla abaphaki baleyo mpi ababehlangene nabalapha egcekeni kabakezi ukuzogeza isigodlo?

Kuye lesi kakusona isikhathi sokubusa nokutamasa. Yisikhathi sosizi nokuzila ngenxa yengcuphe yokushabalala kobukhosi bukaZulu kanye nefagugu lakhe. Kakuqali-ke ngoZondamagwala. Ngo-1879 kuyophela u-Agasti, iSilo sasOndini sabanjwa sisemgedeni ehlathini laseNgome sesiyiswa ekudingisweni. Ngemumva kwaso, iSilo uDinuzulu saphumela eNqabeni, ehlathini KwaCeza siyonqoba uZibhebhu KwaNdunu siyothatha ubunsizwa kuZibhebhu.

Akhona amathuba okuba nishintshe ukucabanga uma nithola isimemo esize ngqo, siphuma eSilweni, somhlangano oseMashobeni mhla ka-29?

Nxa kutholakala isimemo esize ngqo eNgonyameni uZondamagwala, lokho kuyovula intuba yokuba iveze ilaka layo ngqo, ngokomgudu. Sifisa ukuba izinto zenzeke ngendlela efanele nangokwesiko. Kungenzeka kanjani ukuthi siqhamuke sesiyohlangana embizweni ezamagula zingakhulunyiwe khona emaguleni. Kungenzeka kanjani ukuthi singaqale sikhulume njengendlu, ngaphambi kokuphuma siye kwiNdlunkulu yonke, sesitholebene thina njengokwendlu?

Nxa siya embizweni siyokwenzani, siyokhulekela lowo esingamhlonzanga njengeNdlunkulu, bese kuthiwa sesimkhulekele, sesimamukele? Kasikwazi ukuzihlanganisa nento engahlelekile ngokosikompilo. Kwake kwakuphi lapho nxa kunamaphuzu athinta umndeni engakhulunywa emaguleni kuqala? Angithi nangesikhathi besifunza yena uMntwana benza ngale ndlela.

UZulu usuyihlaya kwezinye izizwe ngenxa yalo mbango. Akukuhluphi lokhu?  

Kuyangihlupha kakhulu, ubusuku nemini, ikakhulukazi nxa ngicabanga ukuthi sifike kanjani lapha sikhona. Kepha kasikwazi ukuthi sithi sibalekela ukuba lihlaya, bese sakhela phezu kwamabibi. Isizathu esisibeke kuleso simo sokuba lihlaya ngesobuqili nokuxhomondela kwezepolitiki ezindabeni zesihlalo. Umsuka wokuba lihlaya siwutholile kuMntwana uThulani waseZibindini nxa eveza ukuthi konke lokhu abakwenzayo kungenxa yokuthi ukhalo lweSilo saKwaKhetha uBhusha, kaluhlangene futhi kalunabuhlakani. Kepha akulona iqiniso eliphelele ukuthi uZulu usulihlaya ngenxa yombango wodwa. Esinye sezizathu wukwenza nokuziphatha kukaMntwana uMisuzulu nokungaphela inqwaba yamakhasi nxa ngingakubala lapha.